كتابشناسي قصه‏هاي قرآن(1)

مقدمه

بشر نوشتن را با اختراع خط آغاز كرده است، پيش از آن قرنها بر وي و جهان اطرف او سپري شده و رويدادهاي گوناگون از جنگ و صلح، پيروزي و شكست و تحولات ديگر بر وي گذشته است و او به علت عدم آشنايي با خط نتوانسته به آنها جاودانگي بخشد و آيندگان را از آن بهره‏مند سازد. از اين روي، زمان پيش از اختراع خط را ((دوران ماقبل تاريخ‏)) مي‏نامند چرا كه از منظري، تاريخ با پيدايش خط متولد شده است و آن دو همزاد يكديگرند، در واقع تاريخ شناسنامه هر ملت است و از ملت‏بي‏تاريخ به بچه سرراهي بشر تعبير مي‏گردد. (×)
قلم، كتاب و كتابت نمودهاي والاي فرهنگ، تمدن و فرهيختگي جامعه‏ها، نسلها و امتهاست. چندي و چوني فرهنگها، ارزشها و باورهاي مردم را مي‏توان از آثار مكتوب آنان دريافت و ارزش آنان را به ميزان دانش آنان دانست. ناگفته نماند داشتن ذخاير علمي و ميراث غني فرهنگي گرچه شرط لازم براي ترقي و تعالي هر ملتي تواند بود ولي شرط كافي نيست. ملت و جامعه‏اي مي‏تواند در حوزه علم، فن‏آوري، و پژوهش حرفي براي گفتن داشته باشد كه از ذخاير علمي و ميراث فرهنگي خود استفاده بهينه نمايد و تحقق اين امر در گرو رده‏بندي، بازيابي، كتابشناسي و پردازش اطلاعات و آثار گذشته و حال خواهد بود. كتابشناسي و فهرست‏نگاري آثار گرانسنگ پيشينيان و اطلاع‏رساني به عالمان و محققان، گامي است‏بس بلند كه حوصله‏اي زياد، عشقي بيكران و توش و تواني فراوان مي‏طلبد.
كتابشناسي به عنوان كاري علمي عبارت است از ارائه راه و رسم تحصيل اطلاعات درباره كتابها، تحقيق در آنها و عرضه كردن آن به صورت مرتب و منظم، و به عنوان يكي از علوم، به مجموعه‏اي سازمان يافته از آگاهي اطلاق مي‏شود كه موضوع بحث آن همه جنبه‏هاي كتاب است. دو ركن مهم كتابشناسي اطلاعات و نظم است، هر كتابشناسي بايد داراي اطلاعاتي كامل و درست و علاوه بر آن از نظمي منطقي برخوردار باشد.
اولين گام در پژوهش و سامان‏بخشي هر موضوع، آشنايي فراگير، دقيق و ژرف در منابع و متون موجود در آن موضوع خواهد بود، تنك‏مايگي و نااستواري برخي از پژوهشها گاهي معلول عدم شناخت پژوهنده از سرچشمه‏هاي بحث و منابع قابل مراجعه و عدم بررسي آراء و نظريات ديگران است. حضرت علي‏عليه‏السلام مي‏فرمايند: ((من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطاء)) عدم اطلاع محققان از كار يكديگر موجب تكرار كارها، هدر رفتن عمر، تلف شدن بودجه و اموال عمومي مي‏گردد. بدون كتابشناسي هيچ پژوهشي به سامان نمي‏رسد. ساموئل جانسون محقق و فرهنگ‏نويس انگليسي مي‏گويد: ((دانش بر دو قسم است: يا موضوعي را مي‏دانيم و يا مي‏دانيم در كجا مي‏توانيم اطلاعاتي درباره آن بيابيم.)) در زبان لاتين جمله‏اي مشهور وجود دارد كه مي‏گويد: ((كسي كه مي‏داند علمي در كجا يافت مي‏شود به آن كسي كه عالم است نزديك مي‏شود.))
كتابشناسي را به سدي مي‏توان مانند كرد كه در مقابل سيلاب كتاب بايد ساخته شود تا استفاده صحيح از كتابها ممكن گردد. ما در عصر ارتباطات و انفجار اطلاعات به سر مي‏بريم، تنها با كتابشناسي، طبقه‏بندي و پردازش اطلاعات مي‏توان اين انفجار را مهار كرد. هنگامي اطلاعات قابل برداشت مي‏شود كه پردازش شده باشد و به هنگام رجوع به مخازن بزرگ اطلاعاتي بدانيم به سراغ كدام طبقه برويم. جامعه ما در اين مرحله از توسعه فرهنگي - اجتماعي خويش به بازيابي، تدوين و گردآوري همه گونه اطلاعات پراكنده در همه زمينه‏هاي علمي و اجتماعي نياز دارد. بايد همه ذخاير و داده‏هاي اطلاعاتي كه طي ساليان در گوشه و كنار منتشر شده است گردآوري شود تا با سامان يافتن آنها جايگاه ما در هر زمينه علمي و اجتماعي مشخص گردد.
پژوهش جامع در هر زمينه‏اي بخصوص علوم و معارف اسلامي و بالاخص قرآن و علوم قرآني نيازمند اطلاعات و گردآوري كليه مآخذ، مدارك و منابع مربوط به آن است؛ خاصه قرآن كه اساس قانون و قانون اساسي اسلام و آيين‏نامه فرهنگ، فرهيختگي و دانشوري است. خوشبختانه گستره تحقيقات درباره قرآن و معارف قرآني بسيار وسيع است. آقاي مصطفي صادق الرافعي متفكر مصري در كتاب اعجازالقرآن و البلاغة النبويه مي‏گويد: ((از آن زمان كه تاريخ به وجود آمده در همه عالم كتابي شناخته نشده است كه به اندازه قرآن يا نزديك به آن شرح و تفسير نگاشته شده يا درباره آن كتاب تصنيف شده باشد.))
آقاي محمدحسن بكائي نيز در مقدمه جلد اول كتابنامه بزرگ قرآن كريم، صفحه 38 اظهار مي‏دارد كه تاكنون در جهت پژوهشهاي خود بالاتر از چهل هزار عنوان كتاب با تعداد مجلدهاي مختلف شناسايي كرده‏اند. نيز آقاي بهاءالدين خرمشاهي قرآن‏پژوه معاصر در كتاب قرآن شناخت صفحه 285 مي‏گويد: ((فهرست آثاري كه پيرامون قرآن يا قرآن‏پژوهي از قرون اوليه تا امروز پديد آمده اعم از مقاله، رساله، كتاب و اعم از خطي و چاپي يا به صورت نرم‏افزار كامپيوتري بر طبق معقول‏ترين برآورد بدون اغراق كمابيش بالغ بر بيست هزار عنوان است.)) تنها 572 پايان‏نامه تحصيلي فقط در دانشكده‏ها و مراكز علمي ايران در دانشنامه قرآن جلد اول صفحه 412 ذكر شده است كه شايد پايان‏نامه دكتر محمد خزائلي تحت عنوان ((اعلام قرآن‏)) اولين آنها باشد.
در خصوص قصص و داستانهاي قرآن كه از دلچسب‏ترين مباحث علوم قرآني مي‏باشد نيز تاكنون پژوهشهاي زيادي به انجام رسيده است چه در زمينه نقل قصص قرآني، كه هم سابقه طولاني دارد و هم كارهاي زيادي انجام شده است، و چه در زمينه قصه‏شناسي و ويژگيهاي هنري و ساختاري داستانهاي قرآن كه عمر زيادي ندارد و طبيعي است در آن باب كار كمتري انجام گرفته باشد. تا به حال چندين كتابشناسي راجع به قصص قرآن در قالب مقاله و حتي كتاب البته ناتمام و ناقص تاليف شده است، از جمله آقاي غلامرضا عرفانيان در مقدمه قصص الانبياء قطب‏الدين راوندي از انتشارات بنياد پژوهشهاي اسلامي كه به كوشش ايشان انجام شده 174 كتاب و منبع درباره قصص انبياء معرفي كرده است.
از آقاي مهدي خراساني در مجله آينه پژوهش سال سوم شماره 15 نيز مقاله‏اي تحت عنوان ((پژوهشي در داستانهاي قرآن‏)) منتشر شده كه در مجموع 55 كتاب راجع به قصص قرآن معرفي كرده است. به دنبال اين مقاله و براي تكميل آن آقاي محمدعلي هاشم‏زاده مقاله ((استدراك كتابشناسي قصه‏هاي قرآن‏)) را در آينه پژوهش شماره 20 آورده است، كه در بردارنده 405 مقاله و كتاب مي‏باشد. البته بيش از نيمي از آن را مقالات عربي و فارسي تشكيل مي‏دهد كه همگي از جلد دوم كتاب معجم‏الدراسات القرآنيه آقاي عبدالجبار الرفاعي اخذ شده است. نيز در كتابنامه بزرگ قرآن كريم به اشراف آقاي محمد حسن بكائي كه تاكنون فقط 8 جلد آن چاپ شده و در آن كتابها و پايان‏نامه‏هاي دانشگاهي مربوط به قصص قرآن به صورت پراكنده آمده است.
در اين مقاله، علاوه بر استفاده از منابع ياد شده از ديگر مآخذ همچون جلد اول دانشنامه قرآن صفحه 412 كه پايان‏نامه‏هاي تحصيلي را آورده است و جلد دوم صفحه 1838 و همچنين از مجموعه ((الموسوعة مصادر النظام الاسلامي‏)) كتاب الاعلام و التبليغ آقاي عبدالجبار الرفاعي كتابشناس سختكوش معاصر بهره گرفته شده است. ناگفته پيداست اين كتابشناسي نيز هرگز داعيه كمال و تمام بودن ندارد و در مجموع تعداد 464 كتاب و مقاله جمع‏آوري شده است.
در پايان نكاتي چند درباره اطلاعات داده شده در اين كتابشناسي و نظم حاكم بر آن يادآور مي‏شود.
اين كتابشناسي در بردارنده كتابها، مقاله‏ها، پايان‏نامه‏هاي تحصيلي و حتي كتابچه‏هاي كم‏حجم و چند نسخه خطي مي‏باشد، مع‏ذلك كتابهاي غيرمستقل كه بخش قصص قرآني آن چندان قابل اعتنا نبوده و نيز آثار منظوم مربوط به قصص قرآن ثبت نشده است.
به خاطر سهولت كار مراجعان و نيز نامشخص بودن لقب بعضي از مؤلفان عرب‏زبان، اين مجموعه براساس حروف الفباي نام كتاب يا مقاله تدوين شده است.
كتابها و مقالاتي بيشتر مد نظر بوده كه اطلاعات كتابشناختي كاملتري داشته‏اند؛ از اين‏رو، كتابهاي خطي با اطلاعات ناقص كتابشناختي كمتر آمده است.
نام كتاب، نام مؤلف، نام مترجم (اگر مترجم داشته باشد)، وضعيت نشر (به ترتيب شامل: محل نشر، ناشر، تعداد و نوبت چاپ و سال نشر)، و تعداد صفحات كتاب. در پايان‏نامه‏ها به جاي محل نشر، محل تنظيم آمده است.
كيفيت ثبت اطلاعات در مورد مقاله‏ها چنين است: مقاله، نام نويسنده، نام مجله با مشخصات آن (به ترتيب شامل: سال نشر (س) شماره مجله (ع) تاريخ نشر مقاله، ابتدا و انتهاي صفحات)، مقالات در حد يك يا دو صفحه، كمتر احصا شده‏اند.
در مدخلهاي ناقص به جاي علايم ((بي‏تا)) و ((بي‏نا)) بلافاصله مدخل بعدي آمده است.
ناگفته نماند در اين كتابشناسي، كتابهاي تاريخ و سيره كه به داستان انبياء و قصص قرآن پرداخته، احصا نشده است. علاقه‏مندان به اين مجموعه كتابها را به ناسخ التواريخ لسان‏الملك سپهر، الكامل في التاريخ ابن اثير، مروج‏الذهب مسعودي، تاريخ طبري، گزيده تاريخ بلعمي، تاريخ گزيده حمدالله مستوفي، حيوة القلوب علامه مجلسي، سيره ابن هشام، الفصول في سيرة الرسول، ابن‏كثير و... ارجاع مي‏دهيم.

كتابشناسي قصه‏هاي قرآن

((آ))

1- ((آخر مشهد للفتيه‏))، سيد قطب. المعرفة، س‏2، ع‏2، 1394 ق، ص 5-8.
2- آدم از نظر قرآن، محمد جواد موسوي غروي. تهران: ناشر، مولف، 1364ش،206 ص.
3- آدم عليه‏السلام، نمير عنان. بغداد: مطبعة دارالرسالة،1979 م، 88ص.
4- ((آدم عليه‏السلام‏))، البهلي الخولي. المسلمون، ع‏1،1373 ق، ص 85-87.
5- ((آدم عليه‏السلام‏))، محمود الشرقاوي. الوعي الاسلامي، ع‏216، 1402 ق، ص 70-79.
6- ((آدم و حوا، اسدالله داستاني بنيسي. قم: بنيسي، 1365 ش،87 ص.
7- آدم و حوا، عبدالكريم بي‏آزار شيرازي. تهران: نشر فرهنگ اسلامي، 1355 ش، 68 ص.
8- ((آدم و حوا))، سيد مهدي آيت‏اللهي. تهران: جهان آرا، سوم،1367 ش، 24 ص.
9- الآفاق الفنيه في قصة القرآنيه، محمد ناجي مشرح. جده: دارالمجتمع، اول، 1412 ق، 121ص.
10- آفرينش آدم و سر سجود ملائكه، مريم شعبانزاده. كارشناسي ارشد، محل تنظيم: تربيت معلم،1373ش.
11- ((آفرينش هنري در قرآن‏))، سيد قطب، مترجم، محمدمهدي فولادوند، تهران: بنياد قرآن، دوم، 1360ش، 208 ص. عنوان اصلي ((التصوير الفني في القرآن‏)).
12- آنها كه در گهواره سخن گفتند، سيد احمد واحدي. قم: شفق، 128 ص.
13- آيات ذوالقرنين، قرآن با دانش سازگار است، عطاءالله شهاب‏پور. تهران: انجمن تبليغات اسلامي،1323ش، 25 ص.

((الف‏))

14- ابراهيم، سيد محمود طالقاني، تهران: حر، 40 ص.
15- ابراهيم، عفيف عبدالفتاح طباره. مترجم، حميد شريفي و كريم زماني، تهران: حكمت، 1358ش، 52 ص.
16- ابراهيم ابوالانبياء، السحار عبدالحميد جوده. قاهره: مكتبة مصر، 1965م، 354ص.
17- ابراهيم اسوه ارزشهاي اخلاقي و انسان برتر و الگوي ارائه شده در قرآن، عبدالعلي بازرگان. تهران: ناشر مؤلف، اول، 1372 ش، 160 ص.
18- ابراهيم بت‏شكن يا قهرمان توحيد، مصطفي زماني. دوم، 175 ص.
19- ابراهيم خليل‏الله، غلامعلي شعباني. تهران: ناشر مولف، 1362 ش، 48 ص. اين كتاب تلخيص و برگرفته از كتاب قصص قرآن رسولي محلاتي مي‏باشد.
20- ((ابراهيم خليل‏الله‏))، نصرالدين عبداللطيف. التصوف الاسلامي، س‏10، ع‏3، 1988م، ص‏54-55.
21- ابراهيم در مصاف با شرك نمرود، يوسف صديق. مقدمه و ترجمه محمد شريف حجتي، تهران: نشر فرهنگ اسلامي، دوم، 1372 ش، 52 ص.
22- ابراهيم عليه‏السلام پدر توحيد، علي ثقفي. انتشارات هاد، دوم، 1375 ش، 80 ص.
23- ((ابراهيم في التصور الاسلامي‏))، احمد جنتي. التوحيد، ع‏27،1407، ص‏113-119.
24- ابراهيم قهرمان توحيد، محمد نقدي. تهران: اسوه، اول،1373 ش، 111ص.
25- ابراهيم مردي كه خانه كعبه را ساخت، ميرابوالفتح دعوتي. قم: كتابخانه سيار حائري تهراني، 1352 ش، 40 ص، مصور.
26- ابراهيم و لوط راست قامتان جاودانه تاريخ، محمد محمدي اشتهاردي. قم: انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين قم، 1365 ش، 222ص.
27- ابرقو در رابطه با داستان اصحاب رس و زمان و مكان احتمالي آنها، حبيب‏الله فضائلي. اصفهان: ميثم تمار،1363 ش، 157 ص، مصور.
28- ((ابليس في القرآن و الحديث‏))، محمد باقر حجتي. الثقافة الاسلامية، ع‏29، رجب و شعبان 1410 ق، ص 128-162.
29- ابليس و آدم، غلام احمد پرويز. 1954م.
30- ((ابليس و النبوة‏))، دانيال قبيسي. المعارج، ع‏10، ربيع‏الاول 1412 ق، ص 90-94.
31- احسن التواريخ، زندگاني پيامبران از آدم تا خاتم، حسن لواساني نجفي. تهران: كانون شريعت، 2 ج،1363 ش.
32- احسن القصص، ملك حسن علي شرقپور. لاهور: رفيق عام پريس، 80 ص.
33- احسن القصص، سيد محمدبن علي النقوي النصيرآبادي. بيهارهند: صبح الصادق، 1305ق، 812 ص.
34- احسن القصص تفسير سوره يوسف، غلام رسول عالم‏پوري. لاهور: آكادمي ادبي پنجاب،1916 م،359 ص.
35- احسن القصص، قصص الانبياء باسلوب تحليلي قرآني حديث، كمال مصطفي شاكر. دمشق: دارالمعرفة،296 ص.
36- ((احسن القصص‏))، احمد هليل. هدي الاسلام، ع‏7، 1402 ق، ص 680-683.
37- اخبار الامم المبادة في القرآن، عاتق‏بن غيث البلادي. مكة المكرمة: دار مكة، 1412 ق، 235 ص.
38- الاخلاق القرآنية (التفسير الموضوعي للقرآن)، زهير الاعرجي. بيروت: دارالزهراء، 2 ج، اول،1407 ق،336 ص. بحث مربوط به قصص در فصل چهارم ص‏303-331 مي‏باشد.
39- ادريس پيامبر، مرتضي امين فروغي، تهران: اعلمي، 1364 ش.
40- ادريس فضانورد، مصطفي زماني. تهران: اشرفي،1349 ش، 62 ص.
41- ((استدراك كتابشناسي قصه‏هاي قرآن‏))، محمد علي هاشم‏زاده. آينه پژوهش، س 4، ش‏20، مرداد و شهريور 1372، ص 94.
42- اسرائيليات القرآن، محمد جواد مغنيه. بيروت: دارجواد - دارالتيار الجديد،746 ص.
43- الاسرائيليات و اثرها في كتب التفسير، رمزي نعناعة. دمشق: دارالقلم بيروت: دارالبيضاء، 1390 ق،493 ص.
44- اسكندر و ادبيات ايران و شخصيت مذهبي اسكندر، سيد حسن صفوي. تهران: اميركبير، اول، 1364 ش،407 ص.
45- اسلام و هنر، محمود بستاني. مترجم، حسين صابري، مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي، بحث مربوط به قصص قرآن، صص 158-226.
46- ((اشارات فني بر قصه‏هاي قرآن‏))، علي ولي‏زاده، بصائر، ش 2 و3.
47- اشعيا نبي بني‏اسرائيل، محمود احمد المراغي، بيروت:
48- اصحاب الاخدود، محمد احمد برانق. مترجم، كاظم پورجوادي، تهران: نگاه،1366.
49- ((اصحاب الاخدود))، معالي عبدالمجيد. الوعي الاسلامي، س 15، ع‏180،1399، ص‏180.
50- اصحاب الاخدود، مرتضي امين فروغي. تهران: اعلمي،16 ص.
51- اصحاب فيل، سعيد بياني. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 20 ص.
52- اصحاب بست، عمادالدين طبسي. قم: 1354 ق، 40 ص.
53- اصحاب فيل، ميرابوالفتح دعوتي. قم: شفق، 1358 ش.
54- اصحاب فيل، محمد صادق موسوي گرمارودي. تهران: كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان،1366 ش،37 ص.
55- ((اصحاب الفيل و طير ابابيل و حجارة من سجيل‏))، العربي، ع‏97، دسامبر1966 م، ص‏140.
56- اصحاب القريه، محمد احمد برانق، مترجم، كاظم پورجوادي، تهران: نگاه،1366 ش.19ص.
57- اصحاب كهف، توفيق حكيم. مترجم، ابوالفضل طباطبايي، تهران: انجمن كتاب،1333 ق، 104 ص.
58- اصحاب كهف، ابوالكلام آزاد. لاهور: انتشارات شعاع ادب، 1962 م، 144 ص.
59- اصحاب الكهف، مير ابوالفتح دعوتي. قم: شفق، 1358 ش، 32 ص.
60- اصحاب الكهف، محمد كامل حسن. بيروت: انتشارات المكتب العالمي.
61- ((اصحاب الكهف‏))، حامد الجوهري. الهداية، س‏15، ع‏169، 1412 ق، ص‏57-63.
62- ((اصحاب الكهف‏))، محمد عبدالسلام، منار الاسلام، س‏10، ع‏2، 1405 ق، ص‏67.
63- اصحاب كهف و ذوالقرنين، اسد سزايي سنبلوك. استانبول: انتشارات آيدينلك،1943 م، 48 ص.
64- اصحاب الكهف و الرقيم، محمد امين. استانبول: دارالطباعة العامرة، 1264 ق، 62 ص.
65- ((اصول الدعوة من خلال القصة القرآنية‏))، محمود عماره. منبر الاسلام، س‏46، ع‏11.
66- ((اضواء علي تفسير سورة يوسف من خلال اللغة المصرية القديمة، رمضان السيد. دراسات عربية و اسلامية، ع‏8،1989 م، ص 14-57.
67- ((امراة العزيز))، ابراهيم علي ابوالخشب. الامة، س‏5، ع‏58، شوال 1405 ق، ص‏34.
68- الانبياء، حياتهم - قصصهم، عبدالصاحب حسني عاملي. بيروت: الاعلمي للمطبوعات، 1391 ق، 525 ص.
69- الانبياء في القرآن، محمود الشرقاوي. قاهرة: مؤسسة دارالشعب، 1982 م، 222 ص.
70- انبياء قرآن، محمد جميل احمد. لاهور: 1954.
71- ((الانبياء... محاولة لدراسة القصة القرآنية‏))، حسين شحادة. العرفان، ع‏1،1406 ق، ص 14-27؛ ع‏2،1406ق، ص 34-51.
72- ((الانبياء و الآباء الاولون في القرآن‏))، نظير جاهل. المعارج، ع 10، ربيع‏الاول 1412، ص‏15-29.
73- ((الانبياء يستقون من نبع واحد))، احمد حسن الباقوري. العروة الوثقي، ع‏28، 1402، ص‏11.
74- انساني كه صد سال را در خواب گذراند، مهدي ملايي. اردستان: انجمن اسلامي شهيد رجايي، 1361 ش، 20 ص.
75- ان مثل عيسي عندالله كمثل آدم، حسن عزالدين الجمل، بيروت: دارالكتاب العربي، اول، 1404 ق، 142 ص.
76- انهدام شهر لوط، منوچهر مطيعي. تهران: گوتنبرگ، اول، 1372 ش، 280 ص.
77- اهل الكهف، احمد بهجت، عربستان: دارالشروق.
78- اهل الكهف في التوراة و الانجيل و القرآن، احمد علي مجدوب. قاهرة: الدار المصرية اللبنانية، اول، 1410 ق، 272 ص.
79- اينك سرزمين حجر، محمد صادق موسوي گرمارودي. تهران: كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، 1362 ش، 39 ص.
80- ايوب، حسن جلاير. تهران: پيام كودك، 1360 ش، 124 ص.
81- ايوب پيامبر، محمد كاظم وافي. قم: نشر تكبير، 31 ص.
82- ايوب و صالح، حسن جلاير. تهران: روزبه،23 ص.